«Ελιά της Όρσας»: Το δέντρο 2.500 ετών που παραμένει ζωντανό από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας μέχρι σήμερα

Σαλαμίνα, Κοινότητα Αιαντείου, εκεί υπάρχει μια γέρικη, πολύ μεγάλη ελιά, γνωστή ως «Ελιά της Όρσας». Πρόσφατα το δέντρο χρονολογήθηκε από τους ειδικούς του Ινστιτούτου Klorane, στο πλαίσιο της αναζήτησης και βράβευσης των αρχαίων ελαιοδένδρων στην Ελλάδα. Οι ειδικοί υπολόγισαν πως η ηλικία του είναι 2.500 χρόνια.
Ο φιλόλογος-λαογράφος κ. Παναγιώτης Βελτανισιάν και ο Αναπληρωτής Καθηγητής της Φαρμακευτικής Σχολής Αθηνών κ. Προκόπης Μαγιάτης μιλούν για την ιστορία της.

Το 1987, ένα χρόνο πριν φύγει από τη ζωή,ο Νίκος Σαλτάρης δημοσιεύει στο βιβλίο του «Αρβανίτικες ιστορίες και θρύλοι της Σαλαμίνας». Την ιστορία για την Ελιά της Όρσας. Η Όρσα ήταν μια κοπέλα που έζησε τον 17ο αιώνα και είχε ως μοναδική προίκα τη συγκεκριμένη ελιά.

Η κοπέλα αυτή είχε ένα τραγικό τέλος, ερωτεύτηκε έναν Τούρκο, ενώ ήταν παντρεμένη και ο σύζυγός την αποκεφάλισε. Πήγε στο νησί με το κεφάλι της μέσα σε ένα ταγάρι…

Δέκα χρόνια αργότερα, λέει ο κ. Βελτανισιάν, έκανα μία προφορική συνέντευξη με μία ηλικιωμένη κάτοικο των Αμπελακίων Σαλαμίνας, τη Σοφία Παπαπαναγιώτου. Γεννημένη το 1916, γνωστή με το μελωδικό προσωνύμιο Αλαλά. Το οποίο το όφειλε στη συνήθειά της να τραγουδά όλη την ημέρα.

Εκείνη μου μετέφερε μια προφορική παράδοση, την οποία γνώριζε από την υπεραιωνόβια γιαγιά της Αικατερίνη Γεροντιώτου. Η οποία γεννήθηκε το 1808 και πέθανε το 1923.

Το αξιοθαύμαστο είναι ότι ένα αρχαίο ιστορικό γεγονός επιβίωσε, μέσα από αυτήν την ελιά, μέχρι τις μέρες μας. Χωρίς να έχουμε κάποια ιστορική καταγραφή, γιατί η προφορικότητα του λαού είναι πολύ δυνατή.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τα λεγόμενα της γιαγιάς Γεροντιώταινας, την Ελιά της Όρσας την είχε φυτέψει ένας πολύ μεγάλος βασιλιάς. Ο Στράτος, γι΄αυτό και είναι η πιο μεγάλη και η πιο παλιά του νησιού.

Σαλαμίνα και οι προφορικές παραδόσεις

Είχε γραφτεί σε ένα μικρό άρθρο γι΄αυτήν την προφορική παράδοση, στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Ρυθμοί της Σαλαμίνας. Πίσω από το όνομα του Στράτου, κρυβόταν το όνομα του Τυράννου των Αθηνών Πεισίστρατου, ο οποίος έδρασε το 6ο αι. π.Χ.

Εδώ πρέπει να πούμε πως ο Πεισίστρατος έδωσε μεγάλη ώθηση στην αγροτική πολιτική. Μοίρασε σπόρους, έδωσε χρήματα στους αγρότες και ρίζες ελιών για να φυτευτούν στην, άγονη τότε, Αττική.

Στη Σαλαμίνα, όπως σε όλη την αττικοβοιωτία, οι παλιές ελιές είναι μεγαρίτικες, της Ελιάς της Όρσας συμπεριλαμβανομένης.

Έχω εδώ και μια δεκαπενταετία στο Πανεπιστήμιο που ασχολούμαι με το θέμα ελιά και λάδι, και πάρα πολύ συστηματικά από το 2007 και μετά, λέει ο κ. Μαγιάτης.

Υπήρχε λοιπόν μια αναφορά του Διοσκουρίδη, που έλεγε ότι το καλύτερο λάδι για την υγεία είναι το «ομφάκινον» ή «ωμοτριβές», δηλαδή το αγουρέλαιο.

Αναρωτήθηκαν γιατί να λέει κάτι τέτοιο, αφού αν αναλύσει κανείς χημικά το λάδι από άγουρες και από ώριμες ελιές, κατά 99,9% είναι ίδιο. Αυτό το 0,1% της διαφοράς περιελάμβανε την ελαιοκανθάλη, που υπάρχει μόνο στο αγουρέλαιο. Για την οποία, την ίδια περίοδο, μια δημοσίευση στο επιστημονικό περιοδικό Nature ανέφερε ότι είχε αντιφλεγμονώδη δράση, ανάλογη του Ibuprofen.

Ο Διοσκουρίδης έγραφε ότι το αγουρέλαιο ενδείκνυται για τον πονοκέφαλο και τον πονόδοντο, γνώριζε δηλαδή αυτές του τις ιδιότητες! Στη συνέχεια, αναρωτήθηκαν αν υπάρχουν διαφορές και ανάμεσα στις ποικιλίες ελιών. Πράγμα που επίσης ισχυριζόταν ο Διοσκουρίδης και αναζήτησαν τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες.

Στη Σαλαμίνα, όπως σε όλη την αττικοβοιωτία, οι παλιές ελιές είναι μεγαρίτικες

Κάθισαν και χαρτογράφησαν όλες τις ελληνικές ποικιλίες, οι οποίες υπερβαίνουν τις πενήντα, με την κορωνέικη να κυριαρχεί.

Στη Σαλαμίνα, όπως σε όλη την αττικοβοιωτία, οι παλιές ελιές είναι μεγαρίτικες, της Ελιάς της Όρσας συμπεριλαμβανομένης. Ο κεντρικός της κορμός είναι μεγαρίτικη ποικιλία και οι περιφερειακοί είναι άγριοι. Η συνολική της περίμετρος είναι δώδεκα μέτρα και ο κεντρικός κορμός είναι 5,70 μέτρα. Οι ελιές πάντα βγαίνουν άγριες και μετά τις μπολιάζουν.

Στην Αρχαιότητα έπαιρναν τμήματα από τις «μορίες ελαίες», δηλαδή τις ιερές ελιές από το βράχο τις Ακρόπολης, και από εκεί μπόλιαζαν όλο τον αθηναϊκό ελαιώνα. Υποθέτουν λοιπόν ότι και η Ελιά της Όρσας πρέπει να μπολιάστηκε εκείνη την εποχή, όπως και όλος ο αρχαίος ελαιώνας.

Σήμερα ο ελαιώνας αυτός έχει σχεδόν καταστραφεί, ελάχιστα δέντρα έχουν επιζήσει. Υπάρχει μία ελιά στους Αγίους Αναργύρους, γνωστή ως Ελιά του Πεισίστρατου, η οποία πέρσι αναγνωρίστηκε ως μνημείο της φύσης.

Ο Πεισίστρατος έδωσε εντολή το 540 π.Χ. σε κάθε Αθηναίο πολίτη ακτήμονα να φυτέψει ελιές. Η Αττική δεν είχε δέντρα, ήταν χέρσα. Υπάρχουν γκραβούρες από την εποχή της Τουρκοκρατίας που δείχνουν τον αττικό ελαιώνα να ξεκινά από τον Πειραιά και να φτάνει μέχρι τους Αγίους Αναργύρους.

Ο ελαιώνας καταστράφηκε από την αστική επέκταση της Αθήνας αλλά και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821. Όπως και ο πελοποννησιακός ελαιώνας καταστράφηκε από τον Ιμπραήμ.

Η σύνδεση του Πεισίστρατου με τη Σαλαμίνα

Αξίζει όμως να αναφέρουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Πεισίστρατος συνδέεται με τη Σαλαμίνα. Ο Πεισίστρατος ανήκε στο γένος των Φιλαϊδών. Ο Φιλαίος ήταν είτε γιος ή εγγονός του Αίαντα, οι απόψεις διίστανται. Ο Φιλαίος, μαζί με τον Ευρισάκη, παρέδωσε τη Σαλαμίνα στους Αθηναίους, με αντάλλαγμα τον τίτλο του Αθηναίου πολίτη και πήγε να ζήσει στη Βραυρώνα.

Όλοι οι απόγονοί του ήταν το γένος των Φιλαϊδών, ένας εκ των οποίων και ο Πεισίστρατος. Είχε επομένως καταγωγή από την Σαλαμίνα και αυτό ίσως συνέβαλε, μαζί με το γεγονός ότι απελευθέρωσε το νησί από τους Μεγαρείς, στη διατήρηση της προφορικής παράδοσης ότι εκείνος φύτεψε την Ελιά της Όρσας, παράδοση την οποία δείχνει να επιβεβαιώνει η χρονολόγηση του δέντρου, που συμπίπτει με την εποχή φύτευσης του αθηναϊκού ελαιώνα.

Πρόκειται για τον μοναδικό ζωντανό οργανισμό που επιβιώνει από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας μέχρι σήμερα!

Να πω εδώ ότι το εντυπωσιακό είναι πως αντίστοιχης ηλικίας μεγαρίτικη ποικιλία ελιάς, όπως αναφέρει ο Δρ. Ιωάννης Ρούμπος, βρίσκεται στον βοτανικό κήπο της Κριμαίας. Στην οποία υπήρξε αποικία των Μεγαρέων, η Χερσόνησος ή Ταυρική. Το δέντρο αυτό είναι το αρχαιότερο της Ουκρανίας και είχε ανακηρυχθεί εθνικό μνημείο της, τώρα βέβαια η περιοχή έχει περάσει στη Ρωσία.

Η ακμή της Αθήνας ξεκίνησε με τη μεγάλη παραγωγή λαδιού, υπάρχουν μάλιστα και μύθοι για το ποιος ανακάλυψε τον τρόπο να βγάζουν το λάδι από την ελιά. Διότι δεν είναι αυτονόητο, θέλει ολόκληρη τεχνολογία.

Πολύ ωραία είναι η ιστορία του Κέκροπα, του μυθικού βασιλιά των Αθηνών, που ήταν μισός φίδι, μισός άνθρωπος. Και συνδέεται μυθολογικά με την Αίγυπτο, ο οποίος ήταν ο κριτής του αγώνα ανάμεσα στην Αθηνά και τον Ποσειδώνα και θεωρείται ότι έδειξε στους Αθηναίους την καλλιέργεια της ελιάς.

Ο Πεισίστρατος όμως ήταν αυτός ο οποίος επέβαλε δια νόμου να φυτέψει ο κάθε Αθηναίος ελιές, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ελαιώνα που αποτελούνταν από τουλάχιστον 50.000 ελαιόδεντρα, ίσως ακόμα και 150.000.

Μεγάλη η παραγωγή ελαιολάδου στη Σαλαμίνα

Η Σαλαμίνα, επίσης, πρέπει να είχε μεγάλη παραγωγή λαδιού, γεγονός που συμπεραίνουμε από την ύπαρξη πάρα πολλών ελαιοτριβίων, σε έναν τόσο μικρό τόπο. Ακόμα και σήμερα διαθέτει αρκετά λιοστάσια και τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια επιστροφή στην αξιοποίησή τους, ίσως και λόγω της Κρίσης.

Αυτό που είναι εντυπωσιακό, στην ιστορία της Ελιάς της Όρσας, είναι η τεράστια δύναμη της προφορικής παράδοσης. Η οποία διέσωσε το γεγονός, όπως αποδεικνύεται από τη χρονολόγησή του. Της φύτευσης του δέντρου από τον Πεισίστρατο ή κατόπιν, έστω, εντολής του. Πρόκειται για τον μοναδικό ζωντανό οργανισμό που επιβιώνει από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας μέχρι σήμερα!

Πηγη